Prawa i obowiązki świadka w postępowaniu karnym

W życiu codziennym trzeba być przygotowanym na to, że możesz być świadkiem jakiegoś zdarzenia Wszak statystyki policyjne pokazują, że choć jest coraz bezpieczniej, to do takich zdarzeń wciąż jednak dochodzi.
Świadek zdarzeń, o ile zajdzie potrzeba prowadzenia postępowania karnego, może zostać wezwany przez uprawnione do wykonania czynności procesowych organy. Czy zastanawiałeś się kiedyś jak należy postępować po otrzymania wezwania w charakterze świadka? W niniejszym artykule przybliżę Ci uprawnienia i obowiązki świadka w postępowaniu karnym.

Stawiennictwo

Osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Takie wezwanie otrzymasz drogą pocztową, ale w sprawach pilnych wezwanie może nastąpić drogą telefoniczną albo w inny sposób.
Oczywiście bywają przypadki, że wskazany w wezwaniu termin może komuś nie pasować z różnych przyczyn – czy to np. z powodu choroby, czy wyjazdu służbowego. Nieobecność należy usprawiedliwić, albowiem nieusprawiedliwione niestawiennictwo może spowodować nałożenie kary pieniężnej, zatrzymanie lub areszt. Brak reakcji z Twojej strony może się więc skończyć wydatkiem finansowym, albo, co gorsza, domową wizytą funkcjonariuszy policji celem doprowadzenia na przesłuchanie.
Warte odnotowania jest to, że świadkowi przysługuje zwrot kosztów stawiennictwa na wezwanie. Zatem jeśli wezwanie spowoduje konieczność dojazdu do innego miasta musisz zatroszczyć się o udokumentowanie poniesionych kosztów celem uzyskania ich zwrotu.
Istnieje jeszcze możliwość przesłuchania w miejscu pobytu lub za pomocą wideokonferencji. Ta ostatnia możliwość jest jednak rzadko stosowana – w swojej praktyce zawodowej nie spotkałem się jeszcze, aby np. funkcjonariusze policji przesłuchiwali kogoś za pomocą wideokonferencji. Często bowiem komisariaty (komendy) policji nie mają technicznych warunków na wykonanie takich czynności.

Co dalej?

Gdy już stawisz się w wyznaczonym terminie możesz zastanawiać się: co dalej?
Przede wszystkim należy pamiętać, że czynność przesłuchania świadka musi zostać zaprotokołowana. Nie ma od tej zasady wyjątków. Niewiedza w tym zakresie bywa czasami skrzętnie wykorzystywana. Zdarza się, że w trakcie tzw. rozpytania, które wykonywane jest oczywiście „nieoficjalnie”, wiele osób powie coś więcej, niż po pewnym czasie w trakcie przesłuchania. Organy ścigania mogą przesłuchać wtedy w charakterze świadka osobę biorącą udział w takiej „nieoficjalnej” rozmowie. Trzeba pamiętać, że za składanie fałszywych zeznań albo zatajanie prawdy grozi obecnie kara pozbawienia wolności do lat 8.

Pouczenia, odebranie danych i przeprowadzenie badań

Przed pierwszym przesłuchaniem poucza się świadka o jego uprawnieniach i obowiązkach. Świadek otrzymuje takie pouczenie na piśmie, zgodnie z obowiązującym wzorem, który możemy znaleźć w tym miejscu. Otrzymanie pouczenia jest przez świadka potwierdzane przez złożenie podpisu w stosownym miejscu.
Od świadka pobiera się jego dane. Oprócz tych podstawowych typu imię czy nazwisko sprawdzane są informacje dotyczące stanu psychicznego oraz rozwoju umysłowego. Jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego lub rozwoju umysłowego świadka, przesłuchanie może odbyć się z udziałem biegłego lekarza lub psychologa.
Czasami w trakcie przesłuchania okaże się, że ze świadkiem trzeba wykonać inne czynności procesowe. Za zgodą świadka można go poddać badaniom lub oględzinom ciała. Bez jego zgody można pobrać:

odciski palców,
wymaz ze śluzówki policzków,
włosy,
ślinę,
próby pisma,
zapach,
wykonać fotografię lub
nagrać głos.

Z powyższych czynności powinien zostać sporządzony protokół. Pomyślisz, że to może zbędna papierkologia, ale tak nie jest. Każdy ma prawo oceny czy czynności były wykonywane prawidłowo i przez uprawnione do tego osoby.

Przesłuchanie

Jeśli chodzi o samo przesłuchanie, to należy w szczególności pamiętać o kilku uprawnieniach i obowiązkach.
Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić składania zeznań. Zgodnie z obowiązującymi przepisami osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Prawo do odmowy składania zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.
Co istotne świadek może skorzystać z prawa odmowy złożenia zeznań do chwili rozpoczęcia pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Jest to o tyle istotne, że w takiej sytuacji poprzednio złożone zeznanie nie mogą wówczas służyć za dowód.
Należy również pamiętać, że świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie. Dzieje się tak, gdy odpowiedź mogłaby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność karną. W przypadku świadka pozostającego z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym (czyli stosunek inny niż bycie osobą najbliższą) można zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania.
W przypadku otwartego już przewodu sądowego świadek może żądać, aby rozprawa była niejawna. Taka możliwość istnieje, gdy treść zeznań mogłaby narazić świadka lub osobę dla niego najbliższą na hańbę.

Szczególne kategorie świadków

Polski ustawodawca w sposób szczególny traktuje dwie kategorie świadków:

świadek, który nie ukończył 15 lat i zeznaje w sprawie o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby, przestępstwo na tle seksualnym lub przeciwko rodzinie lub jest pokrzywdzonym przestępstwem przeciwko wolności oraz
świadek pokrzywdzony przestępstwem zgwałcenia albo wykorzystania seksualnego.

W przypadku pierwszej kategorii świadków przewidziano, że jest on przesłuchiwany przez sąd tylko raz, w odpowiednio przystosowanym i przyjaznym pokoju. Przesłuchanie jest nagrywane. Może być on również przesłuchany przy zastosowaniu wideokonferencji. Tylko wyjątkowo można go przesłuchać ponownie.
Jeśli chodzi o drugą z ww. kategorii świadków, to taki świadek jest przesłuchiwany przez sąd. Jeżeli składa on ustne zawiadomienie o przestępstwie wobec prokuratora lub policjanta – wskazuje tylko najważniejsze fakty i dowody. Przesłuchanie przed sądem jest nagrywane i nie powinno być powtarzane. W razie ponownego przesłuchania na wniosek pokrzywdzonego przesłuchanie można przeprowadzić w drodze wideokonferencji.

Dane świadka

Jeśli obawiasz się, że ktoś może zdobyć Twoje dane, to mogę Cię pocieszyć. Danych dotyczących miejsca zamieszkania i miejsca pracy świadka nie ujawnia się w aktach sprawy. Zamieszcza się je w odrębnym załączniku wyłącznie do wiadomości organu prowadzącego postępowanie i ujawnia tylko wyjątkowo. W przypadkach zaistnienia niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub jego najbliższych, można zachować w tajemnicy także tożsamość świadka.

Zagrożenie dla życia i zdrowia

W takich przypadkach świadkowie mogą również otrzymać ochronę Policji na czas czynności procesowej. W przypadku gdy stopień zagrożenia jest wysoki, mogą oni otrzymać ochronę osobistą lub pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu. Wniosek o udzielenie ochrony kieruje się do komendanta wojewódzkiego Policji za pośrednictwem organu prowadzącego postępowanie albo sądu.

Pomoc prawna i psychologiczna

Świadek i jego najbliżsi mogą otrzymać bezpłatną pomoc prawną i psychologiczną w Sieci Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem.